พระประโทณเจดีย์

สถานที่พบ : ตำบลพระประโทน อำเภอเมืองนครปฐม จังหวัดนครปฐม

อายุสมัย : กว่า 1,000 ปี

พระประโทณเจดีย์ ตั้งอยู่ภายในวัดพระประโทณจดีย์วรวิหาร เป็นโบราณสถานเก่าแก่ตั้งอยู่เกือบกึ่งกลางเมืองนครปฐมโบราณ ลักษณะของพระประโทณเจดีย์เดิมเป็นเนินดินขนาดใหญ่ สูงประมาณ 50 เมตร เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 60 เมตร บนยอดเนินมีพระปรางค์รูปแบบศิลปะสมัยอยุธยาตอนปลายหลังการขุดแต่งพบว่าเนินดินที่อยู่ใต้พระปรางค์เป็นสถาปัตยกรรมแบบสถูปหรือเจดีย์สมัยทวารวดีมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมก่อด้วยอิฐสมัยทวารวดี

โบราณสถานพระประโทณเจดีย์ซึ่งเป็นศาสนสถานกลางเมืองนครปฐมโบราณได้รับการขุดศึกษาทางโบราณคดี โดยสำนักศิลปากรที่ 2 สุพรรณบุรี ดำเนินการขุดศึกษาทางโบราณดีครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. 2545 และครั้งที่ 2 เมื่อ พ.ศ. 2548 ถึง พ.ศ. 2550 จากการขุดศึกษาพบว่า พระประโทณเจดีย์องค์เดิมซึ่งเป็นสถูปสมัย ทวารวดี ใช้อิฐเป็นวัสดุหลักในการก่อสร้าง และใช้ศิลาแลงเป็นส่วนประกอบ สร้างอยู่ในรูปผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสยกเก็จ ฐานทักษิณด้านล่างมีบันไดทั้ง 4 ด้าน เพื่อนำขึ้นไปสู่ฐานทักษิณชั้นที่ 2 ตอนบนซึ่งเป็นส่วนกลางหรือเรือนธาตุ อยู่ในผังยกเก็จเช่นเดียวกับด้านล่าง โดยแต่ละด้านของเรือนธาตุทำจระนำเป็นระยะโดยรอบ ไม่ปรากฎ หลักฐานว่าเดิมว่าจระนำประดับประติมากรรมใด ๆ ต่อมาสถูปสมัยทวารวดีได้พังทลายลงจนทับถมเป็นเนินดินขนาดใหญ่ ต่อมาพบหลักฐานการสร้างเจดีย์ทรงปรางค์แบบอยุธยาช้อนทับบนชุดฐานสถูปเดิมจากชั้นอิฐสมัยทวารวดี ภายหลังพระประโทณเจดีย์ได้รับการซ่อมอีกครั้งในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) โดยในช่วงระยะเวลานี้มีการปรับเปลี่ยนสภาพพื้นที่โดยรอบและซ่อมแซมเจดีย์สมัยอยุธยาที่สร้างทับอยู่บนยอดเนิน สันนิษฐานว่ามีการก่อเสริมส่วนยอดขึ้นไปประมาณ 1 เมตร

จากการขุดค้นทางโบราณคดีของพระประโทณเจดีย์นั้นกรมศิลปากรพบโบราณวัตถุไม่มากนักส่วนใหญ่เป็นหลักฐานประเภทเครื่องประกอบสถาปัตยกรรม คือ ประติมากรรมปูนปั้น ประติมากรรมดินเผา แผ่นอิฐมีรอยประทับของคนและสัตว์ เครื่องประดับ และภาชนะดินเผา ได้แก่ พระพักตร์พระพุทธรูปปูนปั้นสมัยทวารวดี ประติมากรรมรูปบุคคลสมัยทวารวดี โดยโบราณวัตถุเหล่านี้เก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระปฐมเจดีย์ ทั้งนี้จากการพบโบราณวัตถุจำนวนน้อยสันนิษฐานว่าอาจมีการทำลายหรือเคลื่อนย้ายไปเมื่อครั้งมีการสร้างหรือซ่อมแซมในช่วงเวลาก่อนหน้านี้ อย่างไรก็ตามมีการขุดพบหลักฐานที่บริเวณพื้นที่ใกล้เคียงพระประโทณเจดีย์อย่างต่อเนื่อง ได้แก่ เหรียญเงินสมัยทวารวดี 2 เหรียญ พบที่ชุมชนพระประโทน พบรูปกวางหมอบศิลาและอิฐสมัยทวารวดีจำนวนมาก อยู่ห่างออกไปทางด้านทิศเหนือ จากโบราณวัตถุที่ค้นพบ หลักฐานทางศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม สามารถเป็นหลักฐานยืนยันได้ว่าบริเวณพระประโทณเจดีย์เป็นศาสนสถานเก่าแก่ที่สำคัญในสมัย ทวารวดี ต่อมากรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนพระประโทณเจดีย์ เป็นโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ตอนที่ 25

โบราณสถานพระประโทณเจดีย์ซึ่งเป็นศาสนสถานกลางเมืองนครปฐม พระประโทณเจดีย์ ตั้งอยู่ภายในวัดพระประโทณเจดีย์วรวิหาร เป็นโบราณสถานเก่าแก่ตั้งอยู่เกือบกึ่งกลางเมืองนครปฐมโบราณ ลักษณะของพระประโทณเจดีย์เดิมเป็นเนินดินขนาดใหญ่