วัดพระเมรุ

โบราณสถานวัดพระเมรุ (ร้าง) ปัจจุบันตั้งอยู่บริเวณริมถนนเพชรเกษม เป็นโบราณสถานเก่าแก่ขนาดใหญ่สมัยทวารวดี อยู่ทางด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือของ เมืองนครปฐมโบราณ ลักษณะของโบราณสถานวัดพระเมรุเดิมเป็นเนินดินขนาดใหญ่ มีสภาพเสียหายเป็นอย่างมากพบร่องรอยการพังทลายลงตามเวลาและจากการขุดรื้อทำลายโดยมีตำนานเล่าเกี่ยวกับโบราณสถานวัดพระเมรุว่า ตามตำนานมีปู่โสมที่เฝ้าปกป้องรักษาโพรงที่ชาวบ้านลักลอบขุดกรุภายในวัดพระเมรุร้างแห่งนี้ ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นอุโมงค์ที่สามารถลอดทะลุไปยังบริเวณวัดธรรมศาลา จังหวัดนครปฐมได้ ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ได้พระราชทานนามโบราณสถานนี้ว่า วัดพระเมรุ จากลักษณะสัณฐานเดิมที่มีแต่ส่วนของฐานเป็นซากอิฐหักพัง ทำให้ชาวบ้านในบริเวณนี้เข้าใจว่าเป็นพื้นที่นี้เคยเป็นพระเมรุของพระมหา-กษัตริย์ในสมัยโบราณ ก่อนการขุดค้นของกรมศิลปากร ได้มีการรื้อทำลายโบราณสถานแห่งนี้อย่างต่อเนื่อง ทั้งการขุดค้นหาสมบัติ การนำอิฐไปถมเป็นถนน และการขนอิฐไปสร้างสิ่งก่อสร้างในวัดพระปฐมเจดีย์ราชวรมหาวิหาร

ต่อมากรมศิลปากรร่วมกับสำนักฝรั่งเศสแห่งปลายบุรพทิศดำเนินการขุดศึกษาโบราณสถานวัดพระเมรุ ใน พ.ศ. 2481 ถึง พ.ศ. 2482 ในความดูแลของ หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ และศาสตราจารย์ปิแอร์ ดูปองต์ (Pierre Dupont) ภัณฑารักษ์และนักโบราณคดีชาวฝรั่งเศส จากการขุดศึกษาและพบหลักฐานที่นำไปสู่ข้อสันนิษฐานว่า โบราณสถานแห่งนี้น่าจะมีงานก่อสร้างตั้งแต่คราวแรกสร้างไปจนถึงการปรับปรุงเปลี่ยนแปลง ก่อนมีการละทิ้งโบราณสถานแห่งนี้อย่างน้อย 3 ระยะ

โดยสภาพปัจจุบันคงเหลือเฉพาะส่วนฐานที่ก่อด้วยอิฐในผังรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสยกเก็จที่ส่วนมุมและส่วนด้านทั้งสี่ ขนาดความกว้างยาวด้านละประมาณ 70 เมตร ทำบันไดอยู่กึ่งกลางด้านทั้ง 4 ด้าน พื้นที่ภายในยังคงเหลือหลักฐานโครงสร้างของแกนกลางรูปแท่งสี่เหลี่ยมรับน้ำหนักองค์ประกอบส่วนบนที่เป็นสถูปเจดีย์ ตรงกลางด้านของแกนกลางนี้มีฐานไว้ประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาทขนาดใหญ่ 4 องค์ รวมถึงยังคงเหลือหลักฐานองค์ประกอบของระเบียงคดและทางเดินรอบแกนกลาง และมีซุ้มรายรอบจำนวน 16 ซุ้ม ส่วนนอกสุดมีลักษณะเป็นมุขยื่นออกไป 8 มุข ซึ่งมีอัฒจันทร์และบันไดนำขึ้นสู่ภายในอาคาร

ปัจจุบันพระพุทธรูปที่พบประดิษฐานอยู่ในที่ต่าง ๆ ได้แก่ วัดพระปฐมเจดีย์ราชวรมหาวิหาร 2 องค์ คือ พระประธานภายในพระอุโบสถ 1 องค์ และบริเวณทางขึ้นลานประทักษิณด้านทิศใต้ขององค์พระปฐมเจดีย์อีก 1 องค์ ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เจ้าสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา 1 องค์ ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร จังหวัดกรุงเทพมหานคร 1 องค์ และวัด-หน้าพระเมรุราชิการาม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา 1 องค์

กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานวัดพระเมรุ (ร้าง) ในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 52 วันที่ 4 มีนาคม 2474 และดำเนินการบูรณะโบราณสถานแห่งนี้ ในพ.ศ. 2527 ถึงพ.ศ. 2528 ต่อมากรมศิลปากรได้มีการบูรณะโบราณสถานวัดพระเมรุอีกครั้งเมื่อ พ.ศ. 2542 หลังจากนั้นได้ดำเนินการบูรณะและปรับสภาพภูมิทัศน์อีกครั้งเมื่อ พ.ศ. 2562