ธรรมจักร

ธรรมจักร เป็นงานศิลปะของไทยที่มีความสำคัญมากอีกอย่างหนึ่ง จนอาจพูดได้ว่าธรรมจักรก็เป็นเอกลักษณ์ของศิลปะสมัยทวารวดี ยิ่งไปกว่านั้น เราอาจถือได้ว่าธรรมจักรเป็นประจักษ์พยานอันแท้จริงของการแผ่ขยายทางวัฒนธรรมและการเมืองของอาณาจักรทวารวดี เนื่องจากพบปรากฏอยู่ในช่วงเวลาและบริเวณที่ค่อนข้างจำกัด

ธรรมจักรเป็นงานศิลปกรรมที่พบกระจายอยู่หลายแห่งตามเมืองโบราณหรือศาสนสถานสมัยทวารวดี โดยวัสดุที่ใช้สลักธรรมจักรเป็นหินตระกูลหินปูนหรือหินทรายและศิลาแดง ซึ่งศิลาแดงจะพบได้น้อยมีขนาดใหญ่สุด เส้นผ่าศูนย์กลางราว 2 เมตร และขนาดเล็กสุดเส้นผ่าศูนย์กลางราว 45 เซนติเมตร

ในบรรดาแหล่งโบราณสถานและเมืองโบราณที่พบทั้งหมดนั้น เมื่อพิจารณาดูแล้วจะพบธรรมจักรศิลาจากเมืองโบราณนครปฐมเป็นจำนวนมากที่สุด คือ มีวงธรรมจักรที่สมบูรณ์กว่า 20 วง และชิ้นส่วนวงธรรมจักรที่แตกหักอีกจำนวนหนึ่ง ธรรมจักรเหล่านี้มีลวดลายที่ค่อนข้างประณีตสวยงามกว่าแหล่งอื่น ๆ จึงถือเป็นวัตถุโบราณชิ้นเด่น และด้วยความที่มีคุณค่าทางศิลปะสูง กรมศิลปากรจึงมีการประกาศควบคุมการทำเทียมโบราณวัตถุ เมื่อ พ.ศ. 2541 ซึ่งมีโบราณวัตถุที่ควบคุม 9 รายการ จึงประกาศควบคุมการทำเทียมธรรมจักรจากวัดเสน่หา ซึ่งปัจจุบันได้จัดแสดงอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ซึ่งเป็นหนึ่งใน 9 โบราณวัตถุชิ้นเยี่ยมด้วย

ธรรมจักรที่มีอักษรจารึกหลักสำคัญที่พบในจังหวัดนครปฐม ได้แก่ ธรรมจักรที่ปัจจุบันจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร ซึ่งตามประวัติกล่าวว่า เป็นสมบัติส่วนพระองค์ของพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล ซึ่งมีอักษรจารึกที่คัดมาจาก "ธัมมจักกับปวัตตนสูตร" โดยจารึกที่บริเวณดุมล้อด้านใน แปลได้ว่า

"..จักรคือพระธรรมของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ผู้ทรงแสวงหาคุณอันยิ่งใหญ่ ทรงแสดงไว้ 4 อย่าง คือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค ทั้ง 4 อย่างหมุนวนครบ 3 รอบเป็นสัจจญาณ กิจจญาณ กตญาณ มีอาการ 12 อย่าง(ทวาทสาการัง)... "

ส่วนดุมล้อด้านนอกแปลได้ว่า "พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงหมุนวงล้อของธรรมจักรหมุนเวียน 3 รอบ มีอาการ 12..." นอกจากนี้ จารึกข้อความที่วงล้อ แปลได้ว่า "...สัจจญาณกิจจญาณ และกตญาณ หมายถึง หยั่งรู้เกี่ยวกับความจริงเกี่ยวกับกิจที่ต้องทำและเกี่ยวกับกิจที่ได้ทำแล้ว... " ส่วนข้อความบนซี่กงล้อ ( 15 ซี่) กล่าวถึงความรู้แจ้งในอริยสัจ 4 คือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค

จารึกดังกล่าวสะท้อนให้เห็นถึงการใช้สัญลักษณ์ของธรรมจักรแทนความหมายของการหมุนวงล้อแห่งธรรมในการแสดงปฐมเทศนาของพระพุทธองค์ได้เป็นอย่างดี

ส่วนใหญ่เป็นลายดอกกลมสลับลายสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด ลายก้านขดสลับรูปสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด ลายพรรณพฤกษาแบบกนกผักกูดรูปแบบต่างๆ รวมถึงลายกลีบบัวเรียงขนาดกันที่เรียกว่า ลายบัวรวนที่ขอบวงนอก ลวดลายสลักตกแต่งในส่วนสำคัญอีกตำแหน่งหนึ่งของวงธรรมจักรสมัยทวารวดีก็คือที่ฐานของธรรมจักรตกแต่งด้วยภาพบุคคลและสัตว์หรือลายมงคลหลายรูปแบบ เช่น

• รูปพระสุริยเทพสลักเป็นภาพบุคคลเพศชายสวมศิราภรณ์ประทับนั่งพระหัตถ์ทั้ง 2 ข้างถือดอกบัวที่ชูช่อขึ้น ซึ่งเป็นรูปลักษณะเฉพาะของสุริยเทพภาพเช่นนี้หมายถึงการตื่นรู้จากกิเลสตัณหาทั้งปวงคือการตรัสรู้ธรรมอันประเสริฐตลอดจนแสงสว่างแห่งธรรมะนั้นยิ่งใหญ่กว่าสิ่งใด

• รูปคชลักษมี สลักเป็นรูปเทพสตรี ประทับนั่งอยู่ระหว่างช้าง 2 เชือกที่ทำท่าชูงวงถือหม้อน้ำรดใส่ร่างของพระนางลักษมี ภาพเช่นนี้แสดงถึงการกำเนิดอันบริสุทธิ์และความมีโชคลาภภาพลักษณะเช่นนี้ในทางพุทธศาสนายุคแรกหมายถึงการประสูติของพระพุทธองค์

• รูปหน้ากาลหรือเกียรติมุข สื่อถึงการป้องกัน สิ่งชั่วร้ายรวมทั้งอาจหมายถึงความไม่ยั่งยืน

• รูปกลีบบัวแสดงถึงการกำเนิดอันบริสุทธิ์หรือปัญญาอันเกิดจากการตรัสรู้

รายละเอียดอื่น : ธรรมจักรวงนี้ สลักเป็นแบบมีซี่โปร่ง 15 ซี่ สิ่งสำคัญคือ มีจารึกอักษรปัลลวะ ภาษาบาลี (อายุราวพุทธศตวรรษที่ 12 จารึกอยู่ที่ดุมล้อ รวมถึงที่ซี่กำแต่ละซี่ มีเนื้อหากล่าวถึงหลักธรรมคัดมาจากธัมมจักกับปวัตตนะสุตตะ)

นัยปิฎก มหาวรรค กล่าวถึงการหมุนวงล้อแห่งธรรม

รายละเอียดอื่น : เป็นธรรมจักรวงกลม มีซี่กงล้อ 16 ซี่ ระหว่างซี่กงสลักแบบทึบ ตรงดุมกลางเจาะเป็นช่องกลม ด้านล่างที่ฐานสลักเป็นลายกระหนกวงโค้งและกระหนกผักกูด

รายละเอียดอื่น : เป็นธรรมจักรวงกลม มีซี่กำ 21 ซี่ ระหว่างสลักทึบ ด้านล่างเป็นลายกลีบบัวหงาย

รายละเอียดอื่น :วงธรรมจักรศิลา มีซี่กงล้อ 32 ซี่ สลักแบบซี่ทึบ ด้านล่างทำเป็นแกนยื่นเจาะของสี่เหลี่ยม แต่เดิมอาจใช้ประกอบกับประติมากรรม บางอย่าง

รายละเอียดอื่น :ธรรมจักรศิลา มีซี่ 22 ซี่ สลักแบบซี่ทึบ ที่ฐานล่างสลักเป็นลายพรรณพฤกษาในกรอบสามเหลี่ยมโค้งด้านบน เป็นธรรมจักรพุทธศตวรรษที่ 12 – 16 สมัยทวารวดี