ตาเถร ยายชี

นั้นเล่ากันมาว่า ตาเถร อยู่ระหว่างพระกับเณร แสดงว่าเถรนั้นต่ำกว่าพระและสูงกว่าเณร ตามความที่สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงสอบถามสมเด็จพระสังฆราช ครั้งยังเป็นสมเด็จพระวันรัต (แพ ติสฺสเทโว) วัดสุทัศนเทพวราราม ท่านกล่าวว่า เถร เป็นพวกครึ่งพระครึ่งเณร อาศัยวัดอยู่ตามศาลามุขหน้าโบสถ์ หลังโบสถ์ พระระเบียงหรือพะเพิงอะไรตามแต่จะหาได้ โดยมากพึ่งพระสงฆ์ขอผ้า และอาหารที่เหลือไปบริโภค ทำการให้แต่พระสงฆ์ตามสมัครใจ ศีลนั้นไม่ปรากฏว่าถืออย่างไร อาจเป็นศีลสิบ ศีลแปด ศีลห้าหรือไม่ถือศีลเลยก็ได้ การนุ่งห่มนั้นใช้ผ้าเหลืองตามแต่จะหาได้ บางคนก็นุ่งแต่ผ้าอาบหรือสบงเท่านั้น หรือมีผ้าห่มพาดบ่าอย่างที่เรียกว่าพาดควายก็มี และมีไตรจีวรครองเหมือนพระสงฆ์ก็มี ความประพฤติเอาแน่ไม่ได้ ที่ดีเหมือนพระภิกษุก็มีคนเคารพนับถือ ที่เลวถึงสูบกัญชาก็ไม่มีคนนับถือ แต่ก่อนมีที่วัดสระเกศมากกว่าที่อื่น เหตุที่พวกตาเถรถือศีลไม่มีกำหนดเหมือนพวกยายชีนุ่งห่มก็ไม่มีระเบียบเพียงแต่ตาเถรใช้ผ้าเหลือง ยายชีใช้ผ้าขาว อาศัยวัดเหมือนกัน ตาเถรเป็นชาย ยายชีเป็นหญิง จึงมีนิทานตาเถรกับยายชีเล่ากันเป็นที่ครื้นเครง และด้วยเหตุที่ตาเถรมีรูปเป็นภิกษุ แต่ไม่มีศีลเท่าภิกษุและแก่เกินเณรทางกฎหมายจึงวางไว้ระหว่างภิกษุกับเณร ใช้คำติดกันว่าพระภิษุสงฆ์เถร บางทีจะเกิดเพราะบวชเป็นเณรแล้วไม่บวชเป็นพระเมื่ออายุครบแต่ไม่สึก หรือบวชเป็นพระแล้วประพฤติตัวเหลวไหลจึงเลื่อนลงเป็นเถร อย่างเสภาเรื่องเถรสังของ พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) ที่แต่งไว้ว่า “กล่าวถึงเถรสังบางกระจะบวชเป็นพระแล้วเลื่อนลงเป็นเถร” (ที่มาศิลปวัฒนธรรม ฉบับ พฤศจิกายน พ.ศ. 2546 ส. พลายน้อย วันพุธที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2564) ขบวนการ “พระศรีอาริย์” กับ “ผู้มีบุญ” (หรือ “ผีบุญ”) ในสยามประเทศ มีมาช้านานแล้ว อย่างน้อยก็ตั้งแต่ก่อนสมัยกรุงศรีอยุธยา แต่ไม่มีใครสนบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร ร่องรอยของขบวนการเหล่านี้อาจเห็นร่องรอยได้จากบรรดา “ถ้ำโพธิสัตว์” เช่นที่ ทับกวาง จังหวัดสระบุรี แม้ปราสาทเขาพนมรุ้งของ “ฤาษี” ก็อาจจัดอยู่ในกลุ่มนี้ (ศิลปวัฒนธรรม, 2565)