เนินพระ ดอนยายหอม

เป็นโบราณสถานที่มีร่องรอยของศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมร่วมสมัยทวารวดี และเป็นศาสนสถานในพระพุทธศาสนา ชาวบ้านในพื้นที่นิยม เรียกว่า “เนินพระ” โบราณสถานแห่งนี้มีการผูกโยงเรื่องราวเกี่ยวข้องกับตำนานพระยากง พระยาพาน ซึ่งเป็นตำนานท้องถิ่นในพื้นที่นครปฐมและปรากฏอยู่ในตำนานพระปฐมเจดีย์ ฉบับตาปะขาวรอต กล่าวถึงบริเวณเนินพระว่าเป็นที่ตั้งบ้านเรือนของยายหอม ซึ่งเป็นผู้เลี้ยงดูพระยาพานจนเติบใหญ่ ต่อมาพระยาพานสั่งฆ่ายายหอมผู้เลี้ยงดูตนเอง โทษฐานที่ไม่บอกให้ทราบว่าพระยากงเป็นพระราชบิดา จนพระองค์ได้กระทำปิตุฆาต โดยสถานที่ที่ฆ่ายายหอมนั้นเรียกกันว่า บ้านยายหอมหรือโคกยายหอม เชื่อกันว่าคือบริเวณโบราณสถานเนินพระในปัจจุบัน (กรมศิลปากร, 2562) ทั้งนี้จากตำนานพระยากง พระยาพาน และยายหอมที่คนในชุมชนเล่าขานสืบต่อกันมานั้น เป็นการอธิบายความเป็นมาของโบราณสถานเหล่านี้ สันนิษฐานว่าสิ่งก่อสร้างเหล่านี้มีอยู่แล้วและคนรุ่นหลังในพื้นที่ก็เอามาผูกเป็นตำนานเรื่องเล่า ทั้งนี้ตำนานพระยากง พระยาพานอาจได้รับอิทธิพลมาจากชื่อของเทพเจ้าในศาสนาพราหมณ์ของอินเดีย ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับคติของทวารวดี คือพระกฤษณะหรือพระพาน (พระกฤษณะในวัยเยาว์) (พนมกร นวเสลา, 2566 : สัมภาษณ์) ภายหลังโบราณสถานเนินพระถูกทิ้งรกร้างและปกคลุมด้วยต้นไม้ใหญ่ จนใน พ.ศ. 2479 หลวงพ่อเงิน จนฺทสุวณฺโณ หรือ พระราชธรรมาภรณ์ อดีตเจ้าอาวาสวัดดอนยายหอม ได้นำชาวบ้านมาขุดเอาซากอิฐที่แตกหักบริเวณรอบ ๆ โบราณสถานเนินพระ เพื่อนำไปเป็นอิฐฐานรากของ พระอุโบสถ ที่กำลังก่อสร้างของวัดดอนยายหอมในขณะนั้น เมื่อขุดลึกลงไปปรากฏพบศิลาเหลี่ยมเขียวสองต้น สูงประมาณ 4 เมตร มีลายจำหลักที่ปลายเสา คล้ายกับเสาประตูสาญจีเจดีย์ของพระเจ้าอโศกมหาราช ตอนบนของเสามีง่ามสำหรับวางพระเสมาธรรมจักร เป็นแบบเดียวกับที่พบในบริเวณองค์พระปฐมเจดีย์ วัดพระงาม วัดพระประโทณ และพระราชวังสนามจันทร์ ต่อมากรมศิลปากรร่วมกับสำนักฝรั่งเศสแห่งปลายบุรพทิศ ดำเนินการขุดศึกษาทางโบราณคดีโบราณสถานเนินพระ ใน พ.ศ. 2480 โดยศาสตราจารย์ปิแอร์ ดูปองต์ (Pierre Dupont) ภัณฑารักษ์และนักโบราณคดีชาวฝรั่งเศส และกรมศิลปากรได้มีการขุดแต่งบูรณะโบราณสถาน แห่งนี้อีกครั้งเมื่อ พ.ศ. 2514 ถึง พ.ศ. 2515 จากการขุดค้นพบว่ามีลักษณะเป็นสถูปสมัยทวารวดี ก่อสร้างด้วยอิฐ มีลักษณะเป็นฐานอาคารสี่เหลี่ยมจัตุรัส ทำบันไดยื่นออกมา เป็นมุขทั้งสี่ด้าน ส่วนบนเหนือฐานขึ้นไปได้พังทลายลงจึงไม่สามารถทราบรูปแบบทางสถาปัตยกรรมที่ชัดเจนได้